Vandaag 80 jaar geleden: De geallieerden leggen de grootste puzzel ooit (2024)

Winston Churchill brengt een toost uit met Jozef Stalin en roept: ‘Ik drink op het proletariaat!’ De Sovjetleider antwoordt gevat: ‘En ik drink op de conservatieve partij.’

Deze bijzondere woorden vallen op de verjaardag van Churchill, die hij viert tijdens een topconferentie in Teheran in Iran op 30 november 1943.

Sinds het begin van de oorlog maakt de Britse premier zich zorgen om de toekomst van zijn land, maar nu gelooft hij weer in vrede. Voordat het feest om 2.00 uur ’s nachts afgelopen is, brengt de Amerikaanse president Roosevelt ook een toost uit: ‘Voor het eerst zien we de regenboog, een symbool van hoop.’

In de dagen daarvoor zijn Churchill, Roosevelt en Stalin het eens geworden over een plan om nazi-Duitsland te verslaan. Terwijl de Sovjets de druk aan het Oostfront opvoeren, vallen de Britten en Amerikanen vanuit West-Europa aan.

Aanval op haven mislukt

De afspraak in Teheran was het resultaat van jarenlang onderhandelen en ruziën. Sinds 1941 probeerde Jozef Stalin zijn westerse bondgenoten al zo ver te krijgen een nieuw front tegen Duitsland te openen. Dan zou de Wehrmacht zich moeten opsplitsen en stond het Rode Leger sterker.

De VS had echter de handen vol aan de strijd in de Stille Oceaan tegen Japan, terwijl de Britten in Noord-Afrika tegen de Duitsers vochten.

De westerse mogendheden waren het ook niet onderling eens over de strategie van een invasie. De Britten wilden het liefst via Italië en de Alpen oprukken naar Duitsland. De Amerikanen zagen daar echter niets in omdat de bevoorradingslijnen te lang zouden worden. Zij wilden landen in Frankrijk, om snel naar het centrum van de Duitse industrie, het Ruhrgebied, te kunnen opstomen.

Er werd daarom besloten tot een test om te kijken of een landing in Frankrijk realistisch was. In augustus 1942 werd de Franse havenstad Dieppe aangevallen.

6000 Britse en Canadese troepen moesten de stad vanaf de zee innemen, maar de Duitsers waren goed voorbereid en richtten een bloedbad aan. 60 procent van het invasieleger kwam om, raakte gewond of werd gevangengenomen. Toch staken de geallieerden veel op over de tactieken van een grootschalige landingsoperatie.

Sicilië moet eerst veroverd

In mei 1943 kwamen Roosevelt en Churchill in Washington bijeen om af te spreken waar en wanneer de komende acties in Europa zouden plaatsvinden.

Eerst moest Sicilië ingenomen worden. Zo zou Italië buitenspel gezet worden voor de grote invasie van het continent.

Een jaar later, in mei 1944, moest een invasieleger vanuit Engeland koers zetten naar de Franse stranden. Dan zouden de bevoorradingslijnen relatief kort zijn en konden de troepen profiteren van luchtsteun, die ze bij Dieppe ontbeerd hadden.

In de zomer van 1943 kreeg de Engelse luitenant-generaal Frederick E. Morgan de opdracht om een eerste plan uit te werken voor Operatie Overlord, de codenaam voor de actie in Normandië.

Het bleek al snel een hels karwei. Hoe moesten de soldaten aan land gaan? Waar zou de landing plaatsvinden? Hoeveel troepen moesten er landen? Uit hoeveel divisies moest de eerste golf bestaan? Hoeveel schepen, vliegtuigen en tanks waren er nodig? Hoe konden meer dan 150.000 soldaten uitgerust worden met allerlei benodigdheden als er geen haven was?

Hoewel de planning in november 1943 nog in een pril stadium was, sprak Churchill optimistische woorden in Teheran: ‘De geschiedenis biedt ons een unieke kans,’ zei hij op het eerste overleg. ‘Laten we de mouwen opstropen.’

De premier had goede redenen om het zonnig in te zien. In de herfst van 1943 arriveerden er elke dag massa’s Amerikaanse manschappen in Engeland, en in december werd de Amerikaanse generaal Dwight D. Eisenhower tot opperbevelhebber van Operatie Overlord benoemd.

In januari 1944 waren er om precies te zijn 937.308 soldaten uit de VS op Brits grondgebied, die voor 3.553.755 ton aan materieel bij zich hadden, zoals tanks, vliegtuigen, jeeps en munitie.

Plan gewijzigd

Niet iedereen was zo optimistisch als de Britse premier. Een kritisch geluid kwam van Bernard Montgomery, die de aanval op D-day zelf, Operatie Neptune, moest plannen.

Zowel Churchill als Eisenhower vonden het maar niets dat Montgomery tot chef van het invasieleger was benoemd – het was lastig samenwerken met hem.

Maar dankzij zijn vriend, de invloedrijke veldmaarschalk Alan Brooke, die erop wees dat Montgomery de beste generaal was die de geallieerden hadden, sleepte hij de benoeming in de wacht.

Toen de ervaren officier in januari 1944 in Londen aankwam, was hij niet onder de indruk. Negen maanden lang was Morgan dag en nacht bezig geweest om een gedetailleerd invasieplan op te stellen, maar Montgomery maakte er korte metten mee: ‘De schaal van de invasie moet worden heroverwogen.’

Morgan wilde drie divisies aan land zetten in Normandië, tussen de rivieren Vire en Orne. Montgomery wilde echter een veel grootschaliger invasie.

Hij eiste twee divisies erbij en een breder landingsgebied langs de kust. Hiervoor waren 263 extra schepen voor tanks en infanterie en nog eens 23 destroyers en 5 kruisers nodig.

Omdat er zo veel troepen meegingen, moest elke divisie het stellen met 1450 voertuigen in plaats van de geplande 3000. Maar Montgomery stond erop: ‘Geef me wat ik vraag of zoek een andere generaal,’ zei hij kil.

Vanwege de wijzigingen van het plan kon D-day niet op 1 mei plaatsvinden, zoals de bedoeling was geweest. Er moest een nieuwe datum komen met de juiste combinatie van vollemaan en vloed om de kansen op een geslaagde landing te vergroten.

In het maanlicht zouden de versperringen op het strand makkelijker te zien zijn, en bij hoogwater konden de landingsvaartuigen dichter bij het strand komen voordat de klep openging. De operatie werd zodoende uitgesteld tot 5 juni, ruim een maand later dan gepland.

Dorpen moeten wijken voor D-day

Terwijl de Britse kuststroken volliepen met troepen, oefenden de geallieerden voor de landing op de stranden.

De eerste oefening, in januari 1944, werd zo amateuristisch uitgevoerd dat de commandant noteerde dat er in het echt geen overlevenden waren geweest. De troepen kwamen veel te langzaam uit de boten omdat ze zwaarbepakt waren. Toen de soldaten aan land waren, vielen alle eenheden uit elkaar. Gelukkig konden ze nog maanden oefenen.

In de loop van de winter werden grote stukken Zuid-Engels kustgebied tot verboden terrein verklaard, zodat de troepen in het geheim konden trainen.

In een brief van de regering aan de 220 inwoners van het dorpje Tyneham stond: ‘De regering erkent dat dit een groot offer is. Maar we zijn ervan overtuigd dat u hiermee bijdraagt aan de overwinning.’

Eisenhower noemde Engeland ‘de grootste militaire basis aller tijden’, en inmiddels beheerste Operatie Overlord het dagelijks leven in het gebied.

De autoriteiten verboden Britse media te speculeren over de datum van de landing, en alle transporten van mensen en materieel werden gecontroleerd.

De geallieerden bereidden zich ook buiten Groot-Brittannië voor. Bij de Franse kust werden 6800 zeemijnen gelegd – met een corridor bij Normandië – en de bombardementen op vijandelijke installaties werden opgevoerd.

De spoorlijnen in Noord-Frankrijk werden zwaar bestookt om te voorkomen dat de Duitsers versterkingen aanvoerden na D-day.

De Royal Air Force kon echter niet extra veel bombarderen in Normandië, want dan zou de vijand weten waar de invasie zou plaatsvinden. Gelukkig hadden de geallieerden een goede manier verzonnen om de Duitsers om de tuin te leiden.

Hiertoe maakten ze gebruik van de dubbelspion Juan Pujol. De Duitsers vertrouwden hem, maar de Spanjaard was trouw aan Londen.

Hij stuurde de nazi’s valse rapporten waarin hij schreef dat de geallieerden bij Calais, verder naar het noorden, zouden landen. De Duitsers versterkten daar dan ook de verdediging.

Productie blijft achter

In april 1944 was het nog maar twee maanden tot de invasie en was de spanning te snijden in het hoofdkwartier in Londen. ‘De sfeer is koortsachtiger dan ooit,’ schreef Eisenhower in een brief.

De voorbereidingen waren nog lang niet klaar.

De generaals maakten zich zorgen omdat er te weinig landingsboten waren om tanks aan land te zetten – en die waren van groot belang om de nazi’s snel terug te drijven.

Het probleem was zo groot dat zelfs Churchill er iets van moest vinden: ‘Hoe de plannen van twee machtige rijken beperkt kunnen worden door het gebrek aan een paar honderd schepen, zal niemand ooit begrijpen,’ zei hij boos tijdens een bijeenkomst.

‘Ik vrees dat men zal denken dat we ons best niet doen,’ voegde hij eraan toe.

Op 28 april 1944 werd de situatie nog wat ernstiger. Een landingsoefening op Slapton Sands draaide plotseling uit op een echte veldslag. Negen snelle Duitse boten stuitten op een konvooi landingsvaartuigen die nietsvermoedend netjes op een rijtje voeren.

De Duitsers sloegen genadeloos toe. 200 zeelieden en 500 soldaten kwamen om het leven.

Ondanks deze tegenslag gingen de voorbereidingen op volle kracht door. De Amerikaanse oorlogsindustrie schoot de overbelaste Britse fabrieken te hulp en loste ook het probleem van het tekort aan landingsvaartuigen op door er 300 extra te produceren.

Eind april was Groot-Brittannië haast een zeefort geworden toen de BBC een geheime code uitzond in Frankrijk. De woorden ‘World of Vendetta’ waren het teken voor het Franse verzet om in actie te komen en Duitse doelwitten te saboteren.

‘We vertrekken vanavond’

Toen de kalender 1 juni aanwees, waren alle aspecten van Operatie Overlord tot in het kleinste detail gepland.

Er was echter één ding waar de generaals geen invloed op hadden: het weer. Na een zomerstorm op 4 juni kwam de invasie in gevaar: in de hoge golven zou het voor de kleine landingsvaartuigen te moeilijk zijn om het strand te bereiken.

Op 5 juni om 4.15 uur in de ochtend overlegde Dwight D. Eisenhower met de meteorologen van het leger. De vooruitzichten waren niet perfect, maar goed genoeg om het groene licht te geven voor 6 juni. Even later ging de generaal achter zijn bureau zitten om een kort telegram aan Stalin op te stellen. ‘We vertrekken vanavond,’ stond er.

Vier jaar eerder waren de Engelsen bang voor een Duitse invasie. Nu stonden 153.000 soldaten klaar om het Kanaal over te steken – de andere kant op.

Generaal Eisenhower stuurde een bericht naar de troepen: ‘Soldaten, zeelieden en troepen van de luchtmacht! U staat aan de vooravond van de grote kruistocht waar we maandenlang naartoe gewerkt hebben. De ogen van de wereld zijn op u gericht.’

Vervolgens trok Eisenhower zich terug in het controlecentrum vanwaar hij de operatie zou leiden.

Ook de Britse generaal Montgomery stak zijn mannen een hart onder de riem: ‘De tijd is daar om keihard toe te slaan tegen de vijand in West-Europa,’ sprak hij zelfverzekerd.

Voorbereiding loont

Na D-day verklaarde Montgomery dat alles volgens plan was verlopen. ‘Het geweldige van de slag om Normandië,’ zei hij vaak, ‘was dat we die volledig voerden zoals we hadden gepland.’

De geallieerden zegevierden, maar de Britse veldmaarschalk stelde de zaken mooier voor dan ze waren.

Zo kwam het merendeel van de 23.400 luchtlandingstroepen op de verkeerde plek terecht vanwege gebrekkige communicatie, bewolking en angstige piloten.

De mariniers moesten met hun helm het water uit hun landingsboten hozen en vanwege logistieke problemen werd er op Omaha Beach maar 100 van de geplande 2400 ton materieel aan land gezet.

Maar ondanks deze onvolkomenheden was Operatie Neptune, de amfibische operatie op D-day, een doorslaand succes voor de westerse geallieerden.

De Duitse Atlantikwall was nog maar half voltooid, en de Duitsers moesten toekijken hoe de ene golf troepen na de andere aan land ging en er vijf sterke bruggenhoofden geslagen werden in Normandië. Na slechts zes dagen wisten de geallieerden die met elkaar te verbinden en één front te vormen.

Tegen het eind van augustus waren er zo’n 2 miljoen soldaten aan land gezet en was de Franse hoofdstad Parijs bevrijd. Dik een half jaar na het verjaardagsfeestje in Teheran hadden de geallieerden de grootste landingsoperatie uit de wereldgeschiedenis met succes volbracht en wankelde het Derde Rijk.